24 March *છોટાલાલ કાળીદાસ ત્રવાડી “છોટમ” ગુજરાતના સંતકવિ અને યોગી ૨૪ માર્ચ, ૧૮૧૨ના

 llૐll

*આજનો દિન વિશેષ*

*છોટાલાલ કાળીદાસ ત્રવાડી “છોટમ” ગુજરાતના સંતકવિ અને યોગી ૨૪ માર્ચ, ૧૮૧૨ના રોજ છોટમનો જન્મ મલાતજ, તા. પેટલાદ, જિ. આણંદ માં થયો હતો.*


મધ્યકાલીન ધાર્મિક પરંપરાઓને અનુસરનાર સાઠોદરા નાગર જ્ઞાતિના હતા. તેમણે તલાટી તરીકે નોકરી કરીને વિધવા માતા, ત્રણ નાના ભાઈઓ તથા બાળવિધવા બહેનની જવાબદારી સંભાળેલી. છોટમમાં બાળપણથી જ ધર્મભાવના અને ભક્તિના સંસ્કારો દૃઢ થયેલા હતા. તલાટીની નોકરી છોડી છોટમ નર્મદાકાંઠે શ્રી પુરુષોત્તમ સિદ્ધયોગીનો સત્સંગ કરવા ગયા. આ સિદ્ધયોગીએ છોટમના સંશયો દૂર કરીને તેમના પૂર્વજન્મના સંસ્કારોને જાગૃત કર્યા. યોગસાધના કરી છોટમ બ્રહ્મનિષ્ઠ મહાત્મા બન્યા. જ્ઞાન, કર્મ અને ભક્તિની ઉપાસના દ્વારા વેદધર્મનું પ્રતિપાદન કરતી કાવ્યરચનાઓનું સર્જન શરૂ કર્યું. છોટમે પચાવેલ વેદાંત, ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાન ભાવકના હૃદયમાં સોંસરું ઊતરી જાય તે પ્રકારનું નિરૂપણ તેમની રચનાઓમાં સહજપણે આવતું ગયું. તેમણે લગભગ ચારસો જેટલાં પદો, પાંત્રીસ જેટલાં ખંડકાવ્યો અને વીસ જેટલાં બોધપ્રધાન આખ્યાનોની રચના કરી. એથી “છોટમ' સંતકવિ તરીકે સમગ્ર ગુજરાતમાં પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. તેમની વૈવિધ્યસભર રચનાઓ વિવિધ વૃત્તોમાં – પદ્યમાં છે. તેમણે વ્રજભાષામાં પણ રચનાઓ કરી છે. તેમના ઉપદેશાત્મક પદો ચરોતરથી શરૂ કરીને સૌરાષ્ટ્ર સુધી લોકકંઠે ગવાતાં હતાં.


કવિ છોટમે પ્રજાને ધર્મના સડાથી દૂર રાખવાનું કવિકર્મ, તેમના જ્ઞાનકાવ્યો, આખ્યાનો અને પદો દ્વારા કર્યું. “કપિલગીતા’, ‘શિવસ્વરોદય', “બોધચિંતામણિ', “ગુરુમહિમા', “બોધબાવની', હંસ ઉપનિષદ સાર' વગેરે જેવા જ્ઞાનોપદેશક કાવ્યો છોટમનો અમૂલ્ય વારસો છે. એ ઉપરાંત પ્રશ્ન-ઉપનિષદસાર', ‘યોગસાગર', “ઉદ્ધવગીતા' વગેરે નોંધપાત્ર છે. તેમણે વીસ જેટલાં આખ્યાનો રચ્યાં હતાં. જેમ કે, “વંશપાળ-આખ્યાન', “માનસિંહ-આખ્યાન', ‘ચિત્રભાનુઆખ્યાન', ‘મદાલસા-આખ્યાન' વગેરે. તેમણે ચારસો જેટલાં પદોની રચના કરી છે.


છોટમની રચનાઓ એ સમયના અનેક સામયિકોમાં પ્રકાશિત થતી, તેમના કેટલાંક ખંડકાવ્યોના નાના નાના સંગ્રહો પ્રકાશિત થયા હતા. વ્રજલાલ શાસ્ત્રીએ છોટમની કેટલીક રચનાઓ પ્રગટ કરી હતી. કવિ છોટમની “કીર્તનમાળા’ની અનેક આવૃત્તિઓ પ્રકાશિત થઈ હતી. “શ્રી છોટમ જ્ઞાનોદય' માસિકમાં છોટમનું સાહિત્ય પ્રગટ થવા લાગ્યું. ભિક્ષુક અખંડાનંદે છોટમની અનેક રચનાઓ “છોટમની વાણી’ ગ્રંથ ૧-૩ (૧૯૨૬-૧૯૨૯) નામે પ્રગટ કરેલી જે ખૂબ લોકપ્રિય નીવડેલી.


કવિ છોટમની સર્જનપ્રક્રિયા ૧૮૪૯થી શરૂ થયેલી. જે ૧૯૫૯થી ૧૮૭૭ સુધી પૂરબહારમાં ખીલી હતી. એક સાચા મુમુક્ષુ કવિ છોટમમાં જ્ઞાનની ઉત્કટ અભિલાષા, ભક્તિની મહત્તા તેમજ પૂર્ણ ગુરુ માટેની આર્તતા તેમના સર્જનમાં નિરૂપાઈ છે. ધર્મનિષ્ઠા સાથે સમાજોદ્ધારક છોટમ લોકપ્રિય સંતકવિ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા.


૫ નવેમ્બર, ૧૮૮૫ના રોજ આ યોગી અને સંતકવિ પંચમહાભૂતમાં વિલીન થઈ ગયા.



.....................................

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

24 March Rashtriya Swayamsevak Sangh (RSS) के 46 वर्षों से प्रचारक गौरी शंकर चक्रवर्ती जी पुण्यतिथि

Image
 पुण्यतिथि २४.३.२१ Rashtriya Swayamsevak Sangh (RSS)  के 46 वर्षों से प्रचारक गौरी शंकर चक्रवर्ती जी  गौरी दा उन अग्रदूतों में से एक थे जिन्होंने असम की ब्रह्मपुत्र घाटी में जमीनी स्तर पर संघ को मजबूत किया। बराक घाटी के दक्षिण असम प्रांत के वे प्रांत प्रचारक भी रहें। कुछ वर्ष पूर्व वे उत्तरपूर्व क्षेत्र के सह क्षेत्र प्रचारक के नाते कार्यरत थे। उन्होंने असमिया और बंगाली भाषाओं में उत्कृष्ट संघ गीत भी रचे।
Read more

13 Feb मुग़ल आक्रमण के प्रतिकारक महाराजा सूरजमल जाट जन्म दिवस –

Image
 मुग़ल आक्रमण के प्रतिकारक महाराजा सूरजमल जाट जन्म दिवस – 13 फरवरी मुगलों के आक्रमण का प्रतिकार करने में उत्तर भारत में जिन राजाओं की प्रमुख भूमिका रही है, उनमें भरतपुर (राजस्थान) के महाराजा सूरजमल जाट का नाम बड़ी श्रद्धा एवं गौरव से लिया जाता है। उनका जन्म 13 फरवरी, 1707 में हुआ था। ये राजा बदनसिंह ‘महेन्द्र’ के दत्तक पुत्र थे। उन्हें पिता की ओर से वैर की जागीर मिली थी। वे शरीर से अत्यधिक सुडौल, कुशल प्रशासक, दूरदर्शी व कूटनीतिज्ञ थे। उन्होंने 1733 में खेमकरण सोगरिया की फतहगढ़ी पर हमला कर विजय प्राप्त की। इसके बाद उन्होंने 1743 में उसी स्थान पर भरतपुर नगर की नींव रखी तथा 1753 में वहां आकर रहने लगे। महाराजा सूरजमल की जयपुर के महाराजा जयसिंह से अच्छी मित्रता थी। जयसिंह की मृत्यु के बाद उसके बेटों ईश्वरी सिंह और माधोसिंह में गद्दी के लिए झगड़ा हुआ। सूरजमल बड़े पुत्र ईश्वरी सिंह के, जबकि उदयपुर के महाराणा जगतसिंह छोटे पुत्र माधोसिंह के पक्ष में थे। मार्च 1747 में हुए संघर्ष में ईश्वरी सिंह की जीत हुई। आगे चलकर मराठे, सिसौदिया, राठौड़ आदि सात प्रमुख राजा माधोसिंह के पक्ष में हो गये। ऐस...
Read more

13 Feb जन्मदिन परमहंस बाबा राम मंगलदास

Image
  संत शिरोमणि  अनंत श्री परमहंस राम मंगल दास जी  विश्व के एक आदित्य ब्रह्मलीन संत थे जिनके समक्ष देवी -देवता, हर धर्म के पैगम्बर व सिद्ध-संत नित्य ध्यान में तथा प्रत्यक्ष प्रकट होकर बातें करते तथा आध्यात्मिक पद लिखवाते थे | उन्होंने अपने गुरुदेव की अत्यंत कठिन सेवा की पांच आज्ञाओं (महावाक्यों) का आजीवन पालन किया : 'अयोध्या में रहना, चाहे जहाँ पर | कोई जमीन दे तो न लेना | मरे पर पास में कफ़न को पैसा न निकले | कोई मारे तो हाथ न चलाना | किसी से बैर न करना |'अनेक वर्षो से सोये नहीं, वे सदा अनहद नाद को सुनते रहते थे | अतः भक्तजन स्लेट अथवा कागज़ पर लिखकर प्रश्न पूछते | तत्पश्चात गुरुदेव अपने श्रीमुख से उनकी शंका समाधान करते व उपदेश देते | वे करुणा के सागर थे तथा सदा नंगे पैर चलते थे की कही कोई जीव मर न जाए | उनका जीवन अत्यंत ही सरल व सादा था | सिर्फ एक अचला धोती पहने, बारहो मास एक सादी लकड़ी के तखत पर सुबह से रात तक बैठते तथा भक्तो को कल्याण मार्ग बताते | श्री परमहंस राममंगल दास जी सभी धर्मो को मानते थे | उनके भक्त हर धर्म व जाति के थे | कोई भेद भाव नहीं था | हिन्दुओ को देवी -देव...
Read more